Oshinitolipo Penongela la Shituwa pEndola meedula do 1992 : Nghinyengwa Wengo

O laadiu ya katimukupulwa pale oyakala hayeeta eeshinitolipo peefikola. Opo nee ovalongi vomoladiu va kala hava pula omapulo voo taa yandye omaano kwaau wa nyamukula epulo mondjila. Okwali hashi kala oshinima shiwa lela.

Efiku limwe manga tuli Penengelo pu Shituwa, mboli edi dakwata odali detu. Oshali ehafo la kula unene. Ove ushii nee ndishi kutya otashi ka endululwa konguloshi mo ladiu. Omapulo a tameka ku pulwa, vamwe tave nyamukula ngaa omapulo mondjila, voo tava pewa va hoolole oshipakete. Ava va dopa ovali hava pewa ouleke.

Olufo lashikulako olala la kaadona umwe, paife odidi ngaa nee ya kula ina nale nepata layo. Oshali nee ngaha:
• NBC: Iyaa, Kaadona oove lyee edina loye
• Hendrina: Aame Hendrina ya Halwoodi
• NBC : Onda hala u kwene nana ngaashi shi ngulu ha kwena

Kaadona mokuuda ngaha, okwa dengela nokuli nale eisho laye koshipakete eshi ena okuhoolola shaashi okwali ewete epulo lipu lipu. Yee hakwayamo nokulii.

MAAKUMAAKUMAAKU.

Meme, fyee mokuuda ngaho, oindjola apesheopo. Okwali nee akumwa eshi a pewa ouleke. Ponhele yokukwena ngaashi shingulu, okwa Tameka taufana numbi oingulu hayuufanwa.

Itavela nande ino mona: Nghinyengwa Wengo

Oshali efimbo lohani Aguuste. Efimbo naana eli lomafundula neehango damememe. Kaadona umwe okwali nee ena oshivilo shatya ngaho. Yoo oinghumbi yopaife hai kala nee ndisi eendubaa, onghee eenhele domulele odali da pumba kashona. Meumbo lavo omwali onduda imwe ya kula ashike oya kala ishivike nawa kutya ihainangalwa. Meni layo kamwalisha ngeno do dulu kushimona ngee ove omukelefiti. Omahewa okaadona afika. Vamwe ova pula nee nee ku Kahewa kavo etemelo lilipo.

Mwene woshivilo okwa lombwela ookahewa kaye kutya voo nghee vadya monduda omo iha mu nangalwa, yee navali etomelo olo naye kelishii ngoi nawa. Vamwe vomuvo ovali ovahongwamunhu, voo vamwe ovali va dalululwa ngaashi nana sha duva paife. Ova Tameka nee hano tava ningi eendunge omashendjo kombinga yoiluli noinima yomaifiku. Ehee, tavapanaana ngaa kutya oinima oyo yokupondwa nokupiyaanekwa kaikoo.

Omusamane mwene womakuva okwali mboli oye apewa eemwiya depata, oinima omo nee ali eitula moduda oyo too oyo. Ondyaya oyali omunhu wovanhu. Atalala tuu mboo. Mboli elumhe olishii. Ashike osha kala oshiholekwa shaye sha kula, na hefolo laye kali ena eshiivo lasha.

Omufuko osho a ka pula xe ngee ookahewa kaye otava dulu oku ka nangala monduda ei oyo aike ya lipo ihena vanhu. Omusamane okwali eshili kwete ashike kali a hala okuudiva omona waye nai, onghee okwati, “aaye, ngee omo va hala oku nangala, oshili ashike nawa”.

Okuviyauka okwali ku hapu, nomhoko oya shuna kwa toka kashonakashona. Eitavelo letu olili apa kutya ohaimonikila muikwao. Vahapu nande twa ningwa ngaa nee keshi hango oshe ngaa hatu djala eenguwo dounghumbi voo noo Desheemba tavelikoko ngaa va yuka komesho. Oukadona osho va kanangala , veli monduda mutalala nawa mboomboo. Eshi ngaa papita oule wotundii, ai, yoo mboli noinima ya mwene olo efimbo hai penduka ika lyange.

Oinima nee ei youfiku ngee oye ku hange ohofe ashike wa mangwa, ndele nokupenduka ufadukepo oko ngaa ito shiiva ku ninga. Teelela nee oukadona va tuwe oshiti koiluli nee. Walye tuu ngee oshiluli oshali shimwe ile oyali ihapu, ashike aveshe okupondwa ovadyapo vekushii. Sheva fifita nokuli nokavafifita, shoo ota shifii sheva fundaulila omadu nokuli osho. Kukashe ngaa, onduda oiyela ngaa ngeno ashike oukadona ovakaka, omunhu ototi ovo vali va ningako oilulu. Loo neloloko opo lali shaashi onghee ngaa va lele tava ndjindjaanwa navo. Opadya nee vahapu velihonga oshilongwa opo va fimaneke oinima ei ihainingwa nande etomelo kalili koluhaela.

Natu ka tjapuleni eehango

Owala: Hambata YaShileka

Meedula do 1980 momukunda Omutundung omwa li omushamane Ndimunhu . Peedula odo opwa li owala u kenyeneka. Ndimunhu okwa li ha tila owala oudjuu okudja eshi efiku limwe a dengelwe nai ndele fiyo tashi ende nai lwokouninginino nomaulu sha finda oko.

Omakakunya okwa li haa dundu po poixwa yavo shaashi okwa uda okadila taka imbi vati pOmutundungu, Onamhindi, Ohamuti, Olyavahenge nOnambome omu na oishamane hai longele kumwe noikulo. Vati ohai kala ya londeka oikulo moituwa yavo noku i findikila kEenheke nEenheleiwa i dule okuka pita onhaulula. Ndimunhu ka li ha pu ku bataulwa keembulu shaashi vati iha popi oshili. Keshe efiku oha ti ashike ina mona oikulo yo omo hai kala momukunda wavo, hai nu nomeva momufima waye.

Ndimunhu okwa li a lulilwa nai. Peemhito dimwe oha dilaadila noku fiya po oshilongo ashike okwa kala e na oyiimbi. Shotete, ina hala oku fiya po oimuna yaye. Oshitivali, ngeenge okwa tauluka oivayamunhu yopomudingoloko wavo otai ya i piyaaneke nekulu laye. Sho osho odino ya kula kuye.

Osho ngaho Ndimunhu a kala ta bataulwa fiyo a kwatwa koumbada wa ileni mu litaleleko nyeevene.Okwa ningwa nee konguloshi yefiku limwe manga ovanhu va tula po omauvalelo, okwa dja okadila. Ndimunhu mokumona okamundilo wokadila tau ehene popepi neumbo laye okwa lombwela ovaneumbo laye ta ti 'teme ni omundilo'. Ounona vo ha tava ehele po nokuli. Ye otai mo vali ta ti 'teme ni omundilo'. Ounona ova tula po oikuni opo omundilo u yake yee xe amone kutya ova ninga eshi te va lombwele. Ndimunhu okwa fikama ndele ta kufa evela lomeva ndele tuu pediko waya. Ye ta popi nee ta hefaana koumbada ta ti 'taku ti temeni omundilo ngaha. Efimbo olo ta tile omeva pediko okadila oka koya nale kaya kaya kafinda lwokonhaulula kwiii.

Onguloshi oyo mooNdimunhu ina mu liwa ouvalelo shaashi mounyuni wowala ovanhu ova li hava li omauvalelo kuyela opo va kanangale di va. Oumbada wa Ndimunhu wa nangalifa oimhutu nomandjadja taa lika koupuka.   

OLUDI LAMUSHINDI WAKANENE: Seleste Penny Shiyova

Oludi li hol'eengobe
Novanhu tava ka landwa. Lo oli hol'omhangela,
li hole natu ningeni,
li hole eshi shalo vene
Nali tangwe hano
Ovadilongi va dilonge.

LaKavonga kaHaindongo, laKapuleko kaWaandja, LaHaimbili yaHaufiku, LaNamhadi yaMwelihanyeka, laHeita yaMUvale, laShimbilinga shaNailambi,
laWeyulu yaHedimbi, NaNande yaHedimbi.

Ohali tumbalek'Ondjiva, yaMandume yaNdemufayo, Hali tange nokOihole, kombila i nefimano, Li hole sha nenepejwa, dilaadila kEembwela. OMandume ta pangele ko.

Ovakwanyama shikwanyama, Oukwanyama tu kondjele,
Eengudi doshilongo,
Edu eli mu yambule,
li shiive li yeluke, li ha lil'eefimhu dalo'
Pamba inatu dimbweni, Efina lounongo oo.

Oludi lovaxunganeki,
lo li shii Kalunga,
lo vene oli shii Pamba,
Li shii Nghuwoyepongo, OPamba ha ningi limwe, Nekwafo te li wanifa, Vakwanyama fikameni,
Pamba tu mu tangeni.....

Omumati koutenya: Tio Seth Sha Malwah

Tuyoleni atusheni!!...okahokololo komumati aya koutenya. Omumati ou edina laye o Shiweda sha Nakale ka Lonia. Shiweda eshi vakundwa noinima aishe yapwa,omhito yalipo paife oyo kulya nokunwa. Opali pena eedjove moshili ndele nande owatale metiti nokambulwa keli moshipala shoye oto kamono. Omakende enya iha tongwa nee. Amwe na Shiweda nghee adalwa aamone. Tala oshitenya taa! Omumamti otanu afa atwifwa omhata! Shaashi ina hala ku efa awene. Ai,kaanave otodi ngaa poudu nondjala? Opa kaningwa nee ngaha. Shiweda okwali omutumba ponho ya inamweno ndishi,ekanda lakakwatwa nee komaxu. Monghedi yovakwanyama kashiwa naana oku enda omukulunhu konima. Ashike kapali omhito imwe osho ashike kwali ena okuninga. 

Shiweda okwa indila inamweno opo aka talaleke tati:"haitale ndipitepn mene,oko nima nee" inamweno:pita ashike mumati wange. Ekanda laya loo tali aluka ngaa tali shuna momutumba walo. 

Konima yefimbo natango akwatwa vali komaxu vakwetu! Taindile vali tati: haitale ndi pitepo meme,okomatako nee! Inamweno:nhhhh, eewa wani. Shiweda aya yee taaluka ngaho voo noumeva momutwe mboli vaninga vahapu(akolwa).

olutitau omumati natango tai ndile vali inamweno."haitale ndi pitepo meme,oko n*fu nee" oi oshitenya shatukana wani. Moo nomeumbo diwa odapwapo nokuli ngaho.

Ondjala Nekomba ya ya ko Somalia: Jackson Wayulia Wahengo

Ovakulunhu vomoshilongo shAmbadja ohava ti kutya, ondjala ei inene tai tiwa Nekomba oya xunganekwa kokakadona Kafute nokuHamunyela, aveshe vomOmbadja.
Oshiponga eshi osha li shinene mOwambo aishe fiyo omoAngola. Momudo 1914 odula inai temuna diva. Oya ka loka pehovelo lomudo 1915 kanini. Diva okwe uya okalombo ndele taka lefeke po ashike eshi sha li po sha mena momapya nokoluhaela ndele akushe okwa toka.
Ovanhu eshi vauda taku tiwa kOndonga otaku monika eenhanga, Ovakwanyama, Ovambadja,nOvanghumbi oko va ya, va ka konge ouxupilo. Odula inai loka vali nondjala ya handuka. Ovanhu eshi kave na vali eshi tava li, ova hovela oku kongakonga keshe shimwe osho tava dulu okulya. Oipa yoimuna, ngaashi eembadwa, oikafa neemwiya, kutya nee oya tya ngahelipi nopeni tai hangika, oya tetaulwa ndele tai liwa ya yofwa ile ya fulukifwa. Oipwakola yeexupa noyoikola kakwali hai vambelwa omaadi oya dilukifa komundilo ndele tai liwa. Omidi dili nodi lili,omatindi noikwandao yomoishana nosho yo omikuva domilunga oda kongwa ovanhu valye. Eemhuku, ookakala,oovandako noupuka vakwao tava dulu ngeno kuliwa, ova kala va pumba. Ovanhu ohava kondele nokunyekafana fiyo omokulwa, omolwokapambu keshe ke shii kuliwa ka monika. Ou a dulika eenghono oteshi nyekwa ndele tashi liwa po.
Ovanhu otava endaenda akushe notava kongo eshi tava li. Omunhu ngeenge a loloka nokwa olwa kondjala otashi dulika ta wile mondjila omo kwa li ta ende ile keshe tuu opo a olelwa ndele ta file po. Pamwe omomudile womuti ile pefina loshixwa, onghee e linyongamenene, nani omufudo weli vakele mo nale. Oimhu yoonakufya oya li ya lapakana akushe, komaluhaela, oko ovanhu vakala tava elaela nokukonga osho tava li. Okwa kala taku tumbama eedila deenhwa nomakola kombada yoimhu, nomevalelwa otadi teleana nokutyapula oshivilo. Omunhu ngee ina olwa manga okwa li tadulu oku paka nakufya waye, ngeenge e mu dimbuluka, ndele nee ava ve he shiivike, kakwa li ku na oo ta dulu ile e na eenghono oku va fudika.

Ovanhu ova dja moilongo aishe moumbuwanhu waAngola va ka konga ouxupilo, vamwe va yuka ko Sa da Bandeira(Lubango) naMocamedes(N​amibe) vakwao va finda kOdjoni, va ya nokupitila mOwambo fiyo okoushimba. Vahapu vomuvo ovo va olelwa momalweendo oo malemale nouxwe wavo omo wa tulila. Omolwa Nakaidi kaHalwenya. Otaku tiwa kutya, meendjila dofuka yokuya koushimba omwa kala mu yadi oipongolo yoonakufya ondjala. Mokarivera omwa fikile ovanhu ovanhu vahapu tava dilile kOwambo ndele nee va-8 fiyo 10 ova file mefiku keshe. Oonakutauka ondjala vokoAngola vamwe ova xulila mOndonga.

Ehokololo otali ti kutya, momudo 1914 mOnandjokwe omwa fikile ovanhu 5000, va dile moputu. Vati omuti tau dulu ngeno oku va kwafa oo oikulya, ndele nee onghenda inene eshi i he po. Pehovelo la Desemba yomudo 1915 eenduda dovanaudu mOndandjokwe oda idilwa po shaashi ekwafo li he po. Otaku popiwa nokutya, efimbo linya ola li ngaashi okukala moheli yokombada yedu. Oshinima osha li ouyehame u he shii okutongwa nou he na ehekeleko lasha. Oshiponga shi fike apa osha twala eemwenyo di fike ile di dule 30 000, inava ka mona vali oshishipuluka shomudo 1916, ya ka temuna muFebruali noya pendula vali eteelelo lipe movanhu va dengwa va lila. Oha denge ye ta fudile.

Enhota latwaalela Ependafule: Hangula Fanuel

Hano nee peedula dioya pomukunda omulonga opa kala enhota lahanya nai. Ovanhu ova kala hava ende oinanho ile tava ka konga omakaeliteekwa pomikunda dopoushiinda ngaashi koshuuli, omufiya onaimbungu,efinde nokopepela. 

Apa pomulonga opa kala ashike omufima umwe hau ifanwa hembadi. Puhembadi okwali ashike hapa monika oumeva vashona. Okwa li nee ha kuningwa ngaha : tete oha ku ningwa eilikano hano oandaxa. Ngeenge oandaxa yapu vavali ile vatatu tava kateka omavela noitoo ngeenge vamane taveya nee pondje yomufima. Könima ngeenge omeva aeshe atekwamo oha kufwa nee omhindo ndele omeva taa kulwa nawa oha ku valulwa nee eemhindo moshitoo keshe. 

Enhota olali la dwanya unene ovanhu ova kendabala penya naapenya okuxupa eendungu ile omifima ndele aaye. Nokuli vamwe ova kanifilamo neemwenyo davo. Kombinga yoimuna eenghwandabi okwa li shingwa oinano , oowamululu ovo vali omatuwa okuhumbata keshe ,oonewewe ovali hava nhu koshilemo. Kombinga imwe owala nao owali wa hanya.

Ka kwali haku endwa oufiku ohakuti ngaho eshi wedaama kombinga eshi to ka tala ouli monhanda yeembulu kukalele naho ino pewa eshi holi nena, ashike nande ongaho ovanhu okwa li hava meneka vauka komatambi. Oha humbata nee oungandja voikundu. Efiku kuna exupo ohava twaalele omusheka. Ovanhu ovali hava longele kumwe nawa noku li kwafa exupo. Ovakulukadi okwa li ngaho hava kandobilila kuhembadi vo taveya vatu lepo eemusha. Ounduda ka kwali vapitikwa oku lotauka momutenya shaashi ota va kala vamane omeva shama vali aa ondulu oha kuwa ka kofeni mu teelele kupepe.

pomulonga opa kala omunyeumbo umwe wedina paulus wounongo kamana .Ovo tete vatula moshitunda omo inava hanga nande mwa takwa oshilambo shomeva shitya sho kakele kahembadi.. Paulus okwa kala no ku konga omva apa naapenya ashike nande ali omunaeenhono ngaha ine litwa nande eta limwe.

Paulus okwa tokola opo afe ondungu koushilo wepya laye pamwe enhongo taafe ongobe. Exupo osho latameke ondwi ya twima shili omeva taa kongwa. Ovashiinda navo osho veya ku waimina pamwe tave litu ngo nande okwa wana ku pakifapo evanda. Ondungu oyali ya yalwa nawa yangongwa moshili shaashi paulus ounongo ke dulike ngeenge wa hange nande okwe kuhongela oshiti ototi opali eshina. 

Oilonga yexupo okwa hai tameke efimbo löngula ndele ta yuu walele fiku i na ku iwa kenwefo komufiya. Oilonga yexupo londungu oyali ta i xumu nawa komesho nondungu ina i lalapo okuninga ile. Efiku limwe tate paulus novamati vambulaye ova meneka ngaashi shito efiku olo ovo aveke veshu halela. Moku tameka oilonga omumati umwe oye aya mondungu yee tate Paulus navamwe tava kweya no kutilashi edu shaashi oli hole ta lili yakaulwa oha li etele ovanhu oshikuma.

Lwopo kati komutenya penya mwene womakùva okwati okanduda naka djemo ayemo akafelemo vali edu limwe koo nako kaloloka ngaho nee ,nghee ngoo ka ka ninginine mo ongula ,nakaidi nayo ota i xweenene. Omunyeumbo aka dilongelamo vali. Okwa hovela nokuli ta umbu ombike hewa emanya halo ngoo lali la kindja ina lifa lamufiya nanaimbungu. 

Ina pa pita unene efimbo yee omunyeumbo ota ifana evela. Diva ovamati oveli tuma oale nokuli. Ova kweya mo ngaho avali voo ove udite omunyeumbo ta ingida fimbo vali tava tileshi edu,endeleleni.eteni evela! Endeleleni odo dali eendadilaka tadi nuka moshitoto shondungu eshi omunyeumbo tadi mokalungu. Ounona ina vee mudilapo diva shaashi ovali tave likupula nedu.

Konima omumati akasha kashona mo matwi aye mwa kala kasha okwa uda eingido eteni evela endeleleni! Evela möndungu ola yamo noshikanyauko hanga nokuli la twaalela hainina umwe ahangika ngaho tatavakana afa nelungw tanyange. Evela laka pyamo omo. Mokufika ngaho opa udika endudumo linene olo la udika no kwaava vali metungu, apa ounduda ava hangika poshitoto otava dekweta ashike. Omumati ou akula hewa weyamo ngaho; Okwa ingida xee mondungu, tate!aaye omwatya filu, okwa kendabala akweye mo evela ngeno aaye olalakuta ashike. Ovananguwo navo veli yombamo meumbo veuye vatale eshi sha ningwapo,ovashiinda navo ova fika nokuli. Moshitoto kamwali nande elinyengo lasha . Ounona ova ehenifwako kumwe noonauyumba. Ovanyuumbo ava vali vafika ovali tava kendabala neendelelo vati ngeno vaxupife paulus oo eli koshi yedu oshikako shidulife oshinano sheemhadi omulongo nanhano. Tate Hangula omushiinda noukeka okwayamo mondungu pombutu pakalwa yee okwaalukamo, ita popi ota puku ashike komutwe. Okwa didilika nawa kutya eshi sha wilwa kedu osho shali shile shidule eshi sha fyaalapo. Nande oukale hofe ito dulu okufa uhange omunhu ena omwenyo. Ovanyeumbo ovakulunhu ova ifana ounona opo vatumwe pomaushiinda vaka lombwele ovanhu eshi shaningwapo. Oonauyumba naa aveshe ava vali vaongala va shivifilwa kutya ayi ka tunapo vali omunhu ena omwenyo apa efimbo olile ngaho nee lapita po. Tate paulus axulifa mondungu oyo yaninga ombila yaye fiyo onena kalunga emudimbula monghalo yatya ngaha . Ha shimwe sha etifa efyo enota. Mopaife ngaha momulönga enota kali shivike mo vali omeva otutu . Tulumukwa nombili tate ove ependa kufye no ita tuku dhmbwa nande. Eshi osho shili.